یکی از این عناصر پرتوها هستند که می‌توانند از نوع پرتو اشعه ایکس، پرتوهای هسته‌ای یا پرتوهای ناشی از امواج الکترومغناطیسی باشند. گسترش علم و فناوری همراه با گسترش کاربرد اشعه‌های یونیزان است. این پرتوها یا اشعه‌ها می‌توانند برای سلامت انسان، هم مفید و هم مضر باشند. استفاده از این پدیده در بهبود وضعیت زندگی و سلامت جامعه ضروری است اما از طرفی دیگر زیانبار بودن آن برای سلامت انسان بدیهی است. البته برای رفع این تناقض و به‌کار‌گیری این پرتوها در جهت توسعه و پیشرفت جامعه باید از پرتوهای یونیزان به‌صورت کنترل‌شده و مطابق با مقررات حفاظتی استفاده کرد. برای به‌دست آوردن تعاریفی از انواع پرتوها و آگاهی بیشتر نسبت به اشعه‌هایی که می‌توانند برای زندگی بشر خطرساز باشند با دکتر علی‌اصغر فرشاد، دانشیار دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید.
- قدری درباره پرتوهای یونیزان توضیح می‌دهید؟
پرتوها عبارتند از انرژی‌هایی که به‌صورت امواج یا ذرات در خلأ یا در محیط مادی منتشر می‌شوند و با توجه به میزان انرژی، دارای قدرت نفوذ در ماده هستند. پرتوها به دو دسته پرتوهای یونیزان (یون‌ساز) و پرتوهای غیریونیزان (غیریون‌ساز) تقسیم می‌شوند؛پرتوهای یونیزان مانند پرتو ایکس و انرژی هسته‌ای که ساخته بشر هستند یا مانند پرتوهای کیهانی حاصل از خورشید و یا مواد رادیواکتیو پوسته زمین که به‌صورت ذره (تشعشع ذره‌ای) یا انرژی خالص بدون جرم و بارالکتریکی (پرتوهای الکترومغناطیسی) تابش می‌شوند و زمینه طبیعی دارند. خود این پرتوها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1 - ذرات آلفا: این پرتوها به راحتی دیگر پرتوها از ماده عبور نمی‌کنند. این ذرات قدرت یون‌سازی زیادی دارند ولی قدرت نفوذ آنها در بافت‌ها بسیار کم است و به آسانی با برخورد به مانعی با ضخامت چند صفحه کاغذ، متوقف می‌شوند. این ذرات تنها وقتی خطرناک هستند که درون بدن قرار گیرند.
2 - ذرات بتا: این پرتوها قدرت نفوذ بیشتری نسبت به ذرات آلفا دارند و برای متوقف کردن آنها به چند میلی‌متر آلومینیوم نیاز است. یکی از منابع این ذرات، رآکتورهای هسته‌ای هستند که در آنها اورانیوم شکافته می‌شود و نوترون و انرژی حرارتی آزاد می‌کند.
3 - پرتوهای ایکس و گاما: پرتوهای ایکس و گاما از بیشترین فرکانس بین همه انواع امواج الکترومغناطیسی برخوردارند و بنابراین دارای کوتاه‌ترین طول موج هستند؛ از این‌رو بیشترین مقدار انرژی را حمل می‌کنند.
- پرتوهای یون‌ساز چه آسیب‌هایی می‌توانند متوجه جسم و سلامت انسان کنند؟
اثرات جسمی پرتوهای یونیزان از اختلالات جزئی و موقتی در بعضی از اعمال فیزیولوژیک تا خطرات جدی مانند کاهش عمر، کاهش مقاومت در مقابل بیماری‌ها، کاهش قدرت تولیدمثل، ایجاد کاتاراکت (آب مروارید)، سرطان خون یا انواع دیگر سرطان و آسیب به جنین در حال رشد، متفاوت است.
- درباره اثرات زودرس و دیررس پرتوها توضیح دهید.
آسیب پرتوها، به اثرات زودرس و دیررس تقسیم شده است. اثرات زودرس که پس از تابش مقدار زیادی پرتو بروز می‌کند، معمولا سرطان‌زا نیست ولی آثار سوختگی، پیری زودرس یا حتی مرگ طی دو‌ماه حادث می‌شود. اثرات دیررس، ماه‌ها یا سال‌ها مواجهه کم به‌وجود می‌آیند شامل جهش در سلول‌ها، سرطان و رشد غیرعادی سلول‌های جنین می‌شود.
- درباره دسته دوم پرتوها موسوم به پرتوهای غیریونیزان نیز برایمان بگویید.
فرکانس‌های رادیویی(Radio frequency radiation , RF) و مایکروویو(Micro Wave radiation) گروه اشعه‌های غیریونیزان را تشکیل می‌دهند که دارای فرکانس کم در محدوده سه‌کیلوهرتز تا 300گیگاهرتز(GHz) هستند. این پرتوها انرژی کافی برای یونیزاسیون ندارند. مواجهه با این تشعشعات می‌تواند شغلی و یا غیرشغلی باشد. مواجهات شغلی عبارتند از: فعالیت با خشک‌کن‌ها، دستگاه‌های چسب، صنعت پلاستیک، استریل کننده‌ها، کار در کنار سیستم‌های ارتباطی(رادیو و تلویزیون، کنترل ترافیک از راه دور، بیسیم رادار) و نیز کار در کنار ترانسمیترهای مایکروویو. مواجهات غیرشغلی، مشتمل بر اجاق‌های مایکروویو خانگی، رادیو و تلویزیون و تلفن همراه می‌شود.
- این تشعشعات چه عوارضی دارند؟
عوارض ناشی از این تشعشعات در انسان بیشتر ناشی از تغییر درجه حرارت در بافت‌ها و سلول‌هاست. لیکن در مطالعات جدیدتر، اثرات غیرحرارتی کانون توجه بوده است. به‌طور کلی بیشترین عوارض مطرح‌شده در تحقیقات عبارتند از: تأثیر بر سیستم تولید مثل، تغییرات هماتولوژیک و هماتوپوئتیک جهش زایی(mutagenicity) و سوماتیک، به‌خصوص در جنین و کودکان که سلول‌های بدن آنها در مرحله رشد است و به همین دلیل نسبت به بقیه افراد بسیار آسیب پذیر‌ترند.
- چه نتایجی از مطالعاتی که در زمینه منابع غیرشغلی تابش پرتوهای رادیو فرکانس و مایکروویو انجام‌گرفته حاصل شده است؟
مطالعات بسیاری در زمینه منابع غیرشغلی تابش پرتوهای رادیو فرکانس ومایکروویو صورت پذیرفته که بیشترین و جدید‌ترین آنها راجع به تلفن همراه است. نتایج حاصل از این بررسی‌ها متفاوت است و گروهی از آنها به‌احتمال ایجاد مشکلات جسمی پی برده‌اند، لیکن با توجه به دوره زمانی کمی که از مواجهه با این منابع گذشته، هنوز آثار سوء آنها بر سلامت به اثبات نرسیده است. آنچه مسلم است نوزادان و جنین به‌دلیل اینکه در مرحله رشد سریع سلولی هستند باید مورد توجه جدی از نظر مراقبت قرار گیرند چون آن بخش از بافت‌های بدن این گروه که در مرحله رشد هستند در زمان مواجهه با پرتو بیشتر در معرض صدمه خواهند بود.
امواج ماورای بنفش در زمان مواجهه با تابش آفتاب ازجمله امواج غیریونیزان است که می‌تواند درصورت مواجهه طولانی‌مدت بسیار آسیب‌پذیر باشد. ازجمله امکان دارد خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش دهد.
